Kartoqrafiyanin esaslari
Dünyanı xəritələrsiz təsəvvür etmək çətindir. Yaşadığımız ərazini, ölkəmizi, qitələri, okeanları tanımağımızda xəritələrin rolu əvəzolunmazdır. Bu xəritələrin hazırlanması və təhlili ilə məşğul olan elm sahəsinə kartoqrafiya deyilir.
Kartoqrafiya, yəni xəritəşünaslıq, Yer səthinin və ya onun müəyyən hissələrinin elmi əsaslarla ölçülməsi, təsviri və vizuallaşdırılması ilə məşğul olan elmdir. Bu sahə təkcə coğrafi bilikləri deyil, həm də riyaziyyat, informasiya texnologiyaları və dizayn biliklərini özündə birləşdirir.
Bugünkü rəqəmsal dövrdə kartoqrafiya yalnız kağız üzərində çəkilmiş xəritələrlə məhdudlaşmır. Google Maps, GPS cihazları, coğrafi informasiya sistemləri (GIS) kimi texnologiyalar kartoqrafiyanın yeni imkanlarını insanlara təqdim edir. İstər şəhərsalmada, istər fövqəladə halların idarə edilməsində, istərsə də ətraf mühitin qorunmasında – kartoqrafiya vacib qərarların verilməsində əsas vasitə kimi çıxış edir.
İlk xəritə nümunələrinə cizgi şəkilli daş rəsmlərində və gil lövhələrdə rast gəlinir. Mesopotamiya sivilizasiyasına aid, təxminən mə.ö. 2500-cü illərə aid edilən gil xəritələr, bilinən ən qədim xəritələrdən hesab olunur.
İndi bəzi əsas anlayışlardan danışaq.
1.Miqyas, xəritədə göstərilən məsafənin reallıqda nə qədər olduğunu göstərən göstəricidir. O, iki formada ola bilər:
Say miqyası (məsələn, 1:100 000) – bu, o deməkdir ki, xəritədə 1 sm əslində 100 000 sm (yəni 1 km) məsafəyə bərabərdir.
Qrafik miqyas – bu, xəritənin kənarında çəkilmiş kiçik bir xətt şəklində göstərilir və məsafələri vizual olaraq ölçmək üçün istifadə olunur.
2.Koordinat Sistemi
Koordinatlar yer üzərindəki nöqtənin yerini müəyyən etmək üçün istifadə olunur. Ən məşhur sistem coğrafi koordinat sistemidir, yəni:
Enlik (şimal-cənub istiqamətində)
Uzunluq (şərq-qərb istiqamətində)
3.Proyeksiya
Yer kürəsi 3D obyekt olduğundan, onu 2D səthə (xəritəyə) çevirmək üçün proyeksiya metodlarından istifadə olunur. Heç bir proyeksiya tam dəqiq deyil — ya forma, ya məsafə, ya da sahə təhrif olunur. Ən məşhur proyeksiyalardan biri Mercator proyeksiyasıdır, gəmiçilikdə çox istifadə olunur.
4.Simvollar və Əfsanələr (Legend)
Xəritələrdə müxtəlif obyektlər simvollarla göstərilir. Məsələn:
- Qırmızı xətt – magistral yol
- Mavi sahə – su hövzəsi
- Yaşıl rəng – meşə ərazisi